Pytania i odpowiedzi - baza wiedzy
O co pacjenci pytają swoich endokrynologów?
Jakich informacji szukają?
Jakie kwestie zdrowotne rodzą wątpliwości?
Poniżej znajdziecie Państwo odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące hormonów i najczęstszych chorób rozpoznawanych u endokrynologa. Będę starała się poszerzać bazę o najważniejsze dla pacjenta kwestie i tematy endokrynologiczne.
ZAGADNIENIA:
Endokrynolog
Endokrynolog to lekarz, który specjalizuje się w diagnozowaniu i leczeniu chorób wynikających z zaburzeń hormonalnych. Najczęstsze choroby endokrynologiczne dotyczą gruczołów wydzielania wewnętrznego, takich jak: tarczyca, przysadka, nadnercza, przytarczyce, a także trzustka, jajniki i jądra.
Bardzo liczne objawy oraz nieprawidłowe wyniki badań hormonalnych mogą sugerować potrzebę konsultacji z endokrynologiem. Celem będzie potwierdzenie lub wykluczenie przyczyny hormonalnej odczuwanych dolegliwości. Warto zwrócić uwagę na niektóre z ważnych objawów i sytuacji, takich jak: zmiana masy ciała bez konkretnej przyczyny, przewlekłe zmęczenie, brak energii, zaburzenia miesiączkowania, trądzik, wypadanie włosów, nadmierne owłosienie czy nieprawidłowe wyniki badań tarczycowych. Należy poradzić się endokrynologa również wówczas, kiedy takie zalecenie wyda inny lekarz, diabetolog czy psychoterapeuta.
Niektórzy endokrynolodzy wykonują badania ultrasonograficzne (USG). Najczęściej specjalizują się w USG tarczycy. Czasami posiadają także umiejętności w wykonywaniu USG jamy brzusznej, w tym USG nadnerczy i trzustki.
W tej sprawie zachęcam do zapoznania się z moim darmowym e-bookiem pod tytułem “Wizyta endokrynologiczna. Jak się przygotować”.
Hormony
Hormony to substancje chemiczne produkowane przez gruczoły i wydzielane do krwi, gdzie rozprzestrzeniają się po całym organizmie i dzięki temu oddziałują na niemal wszystkie narządy oraz tkanki. Do najważniejszych zaliczamy: TSH, fT4, fT3, prolaktynę, kortyzol, parathormon, hormon wzrostu, androgeny, hormony płciowe.
Hormony powstają w gruczołach wydzielania wewnętrznego, takich jak tarczyca, przytarczyce, przysadka, nadnercza, trzustka, jajniki i jądra.
Hormony pełnią wiele ważnych funkcji w organizmie. Regulują procesy fizjologiczne, między innymi: wzrastanie, metabolizm oraz rozmnażanie. Mają wpływ na pracę wszystkich organów, a każdy hormon ma swoje unikalne działanie, zwykle wielokierunkowe.
Nadmiar lub niedobór hormonów może prowadzić do wielu, różnorodnych chorób i zaburzeń, takich jak na przykład: choroba Hashimoto, choroba-Gravesa-Basedowa, cukrzyca, zespół Cushinga, choroba Addisona, zespół policystycznych jajników.
Tarczyca
Tarczyca to gruczoł w kształcie motyle, który znajduje się w dolnej części szyi. To jeden z najważniejszych gruczołów w ciele człowieka. Hormony wydzielane przez tarczycę są niezbędne do życia.
Tarczyca tworzy i wydziela do krwi hormony: tyroksynę (T4) i trójjodotyroninę (T3). Do sprawnego działania tarczycy niezbędny jest jod.
Tarczyca reguluje między innymi procesy wzrostu i rozwoju, wpływa na funkcjonowanie serca, układu nerwowego, pokarmowego, płciowego, układu ruchu, a także na tempo metabolizmu.
Głównymi i najczęstszymi chorobami, które dotykają tarczycę, są: choroba Hashimoto, choroba Gravesa-Basedowa, zmiany guzkowe oraz rak tarczycy. Wszystkie schorzenia mogą powodować poważne problemy zdrowotne.
TSH
TSH (ang. Thyroid-Stimulating Hormone) to hormon wydzielany przez przysadkę, znajdującą się w mózgu. TSH pobudza tarczycę do produkcji hormonów tzw. obwodowych – tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3).
Badanie TSH to oznaczenie stężenia tego hormonu we krwi, najlepiej w godzinach porannych. Jest najważniejszym i najpopularniejszym rodzajem badania, które wykrywa złą pracę tarczycy. Służy również do oceny i monitorowania skuteczności terapii chorób tarczycy.
Norma stężenia TSH we krwi może nieznacznie różnić się w zależności od laboratorium i kraju, jednak ogólnie przyjmuje się, że prawidłowym zakresem referencyjnym dla dorosłego człowieka jest wartość TSH między 0,4 a 4,0 mIU/L. Tak naprawdę normy są jednak zależne od wieku pacjenta, chorób współistniejących oraz stanów nadzwyczajnych, np. w ciąży.
Stężenie TSH jest jednym z ważniejszych parametrów oceniających pracę tarczycy. Wysoki poziom TSH we krwi wskazuje na niedoczynność tarczycy, natomiast niski poziom TSH może sugerować nadczynność tarczycy.
Choroba Hashimoto
Choroba Hashimoto to rodzaj przewlekłego autoimmunologiczne zapalenia tarczycy. Jest to schorzenie, w którym układ odpornościowy człowieka atakuje własną tarczycę, co może prowadzić do stopniowej utraty i zaburzeń jej funkcji .
Choroba Hashimoto jest najczęstszym rodzajem zapalenia tarczycy. Może wystąpić u każdej osoby, niezależnie od wieku, płci i pochodzenia. Znacznie częściej dotyka jednak kobiety niż mężczyznm. Wpływ na rozwój choroby mają czynniki genetyczne i środowisko.
Choroba Hashimoto może mieć przebieg bezobjawowy, ale w przypadku rozwinięcia się niedoczynności tarczycy pojawiają się objawy tarczycowe. Do głównych należą: zmęczenie, przyrost masy ciała, ciągłe uczucie zimna, suchość skóry, wypadanie włosów, problemy z koncentracją i pamięcią, zaparcia.
Choroba Hashimoto z niedoczynnością tarczycy jest leczona farmakologicznie. Zażywane hormony zastępują brakujące substancje i dzięki temu organizm może wrócić do sprawnego działania.
Niedoczynność tarczycy
Niedoczynność tarczycy jest to stan kliniczny, spowodowany niewystarczającą produkcją hormonów tarczycy. W wynikach badań obserwujemy w pierwszej kolejności wzrost stężenia TSH.
Objawy niedoczynności tarczycy mogą być różne, do najczęściej zgłaszanych należą: zmęczenie, przyrost masy ciała, suchość skóry, wypadanie włosów, zwiększenie wrażliwości na zimno, zaparcia, gorszy nastrój oraz słabsza koncentracja, a także zaburzenia miesiączkowania i problemy z płodnością. Dolegliwości mogą mieć charakter nasilony lub być bardzo dyskretne.
Niedoczynność tarczycy ma różne podłoże. Powodem mogą być: choroby autoimmunologiczne, zapalenia, niedobór jodu, niektóre leki, wrodzone zaburzenia lub chirurgiczne wycięcie tarczycy. W Polsce główną przyczyną niedoczynności tarczycy jest choroba Hashimoto.
Leczenie niedoczynności tarczycy opiera się głównie na substytucji hormonów tarczycy w postaci lewotyroksyny. Terapia zwykle obejmuje także zalecenia dotyczące aktywności fizycznej i wskazówki dietetyczne.
Nadczynność tarczycy
Nadczynność tarczycy jest stanem, w który tarczyca produkuje i wydziela zbyt dużo hormonów tarczycy, co wywołuje charakterystyczny zespół dolegliwości i objawów.
Tyreotoksykoza to pojęcie szersze, obejmuje nadczynność tarczycy (czyli nadprodukcję hormonów) oraz sytuacje, kiedy nadmiar hormonów wynika z uszkodzenia tarczycy i uwolnienia w ten sposób nagromadzonych w tarczycy hormonów. Tyreotoksykozą nazwiemy również przedawkowanie leków z hormonami tarczycy.
Nadczynność tarczycy i tyreotoksykoza powodują liczne objawy, między innymi: zwiększony apetyt, chudnięcie, kołatania serca, biegunki, drżenie rąk, drażliwość, bezsenność, osłabienie mięśni, wypadanie włosów, nasilenie potliwości.
Stan nadmiaru hormonów ma różne przyczyny, w Polsce najczęstszą jest autoimmunologiczna choroba Gravesa-Basedowa. Inne powody to: guzki, zapalenia tarczycy, kontrast i leki zawierające duże dawki jodu, przedawkowanie hormonów oraz rak tarczycy. Leczenie jest zależne od podłoża schorzenia, może być farmakologiczne, chirurgiczne lub obejmować podanie jodu radioaktywnego.
Nadnercza
Nadnercza to parzyste, niewielkie narządy gruczołowe, które znajdują się u człowieka powyżej nerek. W największym wymiarze mają zazwyczaj około 5 cm. Produkują hormony, które są wydzielane do krwi. Tą drogą docierają do innych organów i tkanek, by następnie sterować ich funkcją.
Nadnercza wydzielają wiele ważnych hormonów. Produkują katecholaminy (adrenalinę i noradrenalinę), które mówiąc ogólnie, przygotowują ciało do reakcji “walcz lub uciekaj”, czyli wysiłku fizycznego i aktywnego działania. Nadnercza produkują także hormony takie jak kortyzol, aldosteron i androgeny, wpływając w ten sposób na metabolizm, ciśnienie tętnicze, funkcje płciowe, odporność i równowagę elektrolitową.
Choroby nadnerczy mogą manifestować się różnymi, wręcz przeciwstawnymi objawami, zależnie od rodzaju zaburzeń. W niedoczynności nadnerczy obserwujemy między innymi: niskie ciśnienie tętnicze, osłabienie, utratę masy ciała, brak apetytu oraz zaburzenia miesiączkowania. W nadczynności objawami będą na przykład: zwiększona masa ciała, wysokie ciśnienie tętnicze, trądzik, zaburzenia miesiączkowania czy nadmierne owłosienie.
Ocena funkcji i wyglądu nadnerczy jest często skomplikowana i wymaga zaawansowanych badań. W sprawdzeniu, czy nadnercza są zdrowe pomocne są badania krwi (np. stężenie kortyzolu, aldosteronu, DHEA-S), ale także badania funkcjonalne (testy hamowania i stymulacji) oraz pomiary ilości hormonów w dobowych zbiórkach moczu. Dodatkowo wykorzystywane są badania obrazowe, takie jak ultrasonografia (USG) czy tomografia komputerowa (TK).
Kortyzol
Kortyzol to hormon steroidowy, który wytwarzają nadnercza. Jest wydzielany w pulsach w tak zwanym rytmie dobowym, co oznacza, że największe ilości kortyzolu trafiają do krwi w godzinach porannych. Hormon ten jest niezbędny do życia.
Pojęcie “hormonu stresu” nie jest medycznym nazewnictwem. Jego istnienie wynika z faktu, że w sytuacjach stresowych nasila się wydzielanie kortyzolu. Stres to jednak niejedyny czynnik, który zwiększa poziom kortyzolu, będzie to także, chociażby wysiłek fizyczny czy posiłek. Warto wiedzieć, że poza tymi szczególnym sytuacjami, nadnercza wydzielają w ciągu doby kortyzol „podstawowy”, niezbędny do życia – ok. 10-25 mg dziennie.
Podwyższony poziom kortyzolu (hiperkortyzolemia) może prowadzić do wielu schorzeń i objawów, w tym: otyłości brzusznej, obniżenia odporności, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, osteoporozy, osłabienia mięśni, czerwonych rozstępów, trądziku, zaburzeń miesiączkowania, depresji. Zbiór objawów wynikający z nadmiaru kortyzolu to zespół Cushinga.
Główne objawy zbyt niskich poziomów we krwi kortyzolu to: osłabienie, ciągłe zmęczenie, chudnięcie, brak apetytu, ciemniejsze zabarwienie skóry, niskie ciśnienie tętnicze, wymioty i nudności. Taki stan niedoboru kortyzolu to choroba Addisona.
Prolaktyna
Prolaktyna to hormon produkowany przez przysadkę znajdującą się w mózgu. Jej główną rolą jest pobudzanie wydzielanie mleka w okresie karmienia piersią. Wpływa także na odporność organizmu oraz wspomaga prawidłowe działanie jajników.
Podwyższona prolaktyna, czyli hiperprolaktynemia może świadczyć o nasilonym wydzielaniu tego hormonu z przyczyn fizjologicznych i wówczas trwa tylko przez jakiś, konkretny czas. Zaliczamy do nich: ciążę, karmienie piersią, sen, wysiłek fizyczny, aktywność seksualną, sen. Patologiczny nadmiar prolaktyny wynikać może z guza przysadki, niektórych leków czy z niewydolności wątroby lub nerek.
Wysoki poziom prolaktyny może prowadzić u kobiet do zaburzeń miesiączkowania, niepłodności, mlekotoku, obniżenia libido; a u mężczyzn do niepłodności, zaburzeń potencji, zmniejszenia masy mięśni, ginekomastii lub zaniku owłosienia w okolicach intymnych.
Sposób terapii zależy od przyczyny hiperprolaktynemii, ponadto leczenie nie zawsze jest konieczne. Objawy hiperprolaktynemii łagodzone są przez postępowanie farmakologiczne, stosuje się leki z grupy agonistów dopaminy (bromokryptyna, kabergolina). W niektórych przypadkach guzów przysadki konieczne jest leczenie chirurgiczne.
Otyłość
Otyłość to przewlekła choroba, polegająca na nadmiernym nagromadzeniu tkanki tłuszczowej, co prowadzi do licznych powikłań i zaburzeń metabolicznych. Miarą otyłości jest wskaźnik masy ciała BMI. Otyłość jest rozpoznawana, gdy wartość BMI jest większa lub równa 30 kg/m2, natomiast nadwagę, gdy BMI mieści się w zakresie 25-29,9 kg/m2.
Istnieje kilka pomiarów używanych do stwierdzenia otyłości u osób dorosłych. Głównym jest wskaźnik BMI, można go obliczyć, dzieląc masę ciała (w kilogramach) przez wzrost do kwadratu (w metrach). Otyłość brzuszną ocenia się na podstawie obwodu talii, który mierzy się na poziomie pępka. Obwód u kobiet – 80 cm i więcej, a u mężczyzn 94 cm i więcej – oznacza otyłość brzuszną. Oba wskaźniki mają swoje ograniczenia.
Otyłość ma szereg negatywnych skutków dla zdrowia i może prowadzić do poważnych chorób i zaburzeń, w tym: chorób serca, nadciśnienia tętniczego, udaru mózgu, cukrzycy, schorzeń stawów, zaburzeń snu, niektórych nowotworów, depresji. U wielu osób otyłość znacząco zmniejsza jakość i zadowolenie z życia.
Leczenie otyłości wymaga złożonego podejścia, które nierzadko obejmować powinno opiekę ze strony kilku specjalistów. Podstawowym postępowaniem jest zmiana w stylu życia, opieka i terapia dietetyczna, aktywność fizyczna oraz wsparcie psychologiczne. W niektórych sytuacjach konieczna jest terapia farmakologiczna lub leczenie chirurgiczne (bariatryczne). Lekarska pomoc może polegać na opiece przez diabetologa, endokrynologa, psychiatrę, seksuologa lub chirurga.
Witamina D
Witamina D jest substancją, która może być syntezowana w skórze pod wpływem promieniowania słonecznego lub wchłaniana z pokarmem z układu pokarmowego. Jej najważniejszą funkcją jest budowa i utrzymanie w zdrowiu tkanki kostnej. Wtamina D wpływa na wchłanianie i reguluje poziom wapnia i fosforu we krwi. Zapobiega krzywicy oraz osteoporozie.
Niedobór witaminy D może prowadzić do kilku problemów zdrowotnych, w szczególności do rozwoju “krzywych” kości, osteoporozy, złamań kości, a także osłabienia siły i sprawności mięśni, zwiększonej skłonności do infekcji oraz powikłań w trakcie ciąży.
Najlepszym badaniem, pokazującym zaopatrzenie organizmu w witaminę D jest stężenie 25 OH-witaminy D we krwi. Zalecany poziom tego parametru dla dzieci i osób dorosłych ustalono na 30-50 ng/ml. O ciężkim niedoborze mówimy przy stężeniu 25-OH witamiany D poniżej 10 ng/ml.
Dawkowanie witaminy D w postaci tabletek lub płynów zależy od wielu czynników, takich jak wiek, masa ciała, kolor skóry, miejsce zamieszkania, rodzaj wykonywanej pracy, współistniejące choroby oraz ekspozycja na słońce. Dawki lecznicze (przy stwierdzonym niedoborze) będą wyższe niż suplementacyjne (przy zapobieganiu niedoboru). Dawkę określa się w setkach lub tysiącach jednostek międzynarodowych IU (przykładowo u osób dorosłych suplementacyjnie często zaleca się 800 – 2000 IU witaminy D od października do kwietnia).